تاریخ انتشار: ۱۷ فروردین ۱۴۰۰
نام عنصر آرسنیک تقریباً با سمّ و مرگ مترادف شده است. قرن‌هاست انسان‌ها آن را می‌شناسند و رد پایش در تمدن‌های باستانیِ چین، یونان و مصر پیدا شده است. افراد زیادی برای خودکشی یا از سر راه برداشتن دشمنان، رقبا و مخالفان و حتی فامیل‌های پولدارشان از آن استفاده کرده‌اند، تا جایی که به خاطر این کاربردِ آخرش به پودر ارثیه هم معروف بوده است! اما از طرف دیگر در قرن نوزدهم میلادی، زنان از پودر آرسنیک برای سفید کردن صورتشان استفاده می‌کردند و آن را به موها و پوست سرشان می‌زدند تا شپش‌ها را بکُشد! آن زمان عقیده بر این بود که خانم‌ها با مصرف آرسنیک پوستی زیبا و شفاف پیدا می‌کنند. استفاده از آرسنیک در مواد آرایشی تا اوایل قرن بیستم هم ادامه پیدا کرد و گاهی هم تصادفاً باعث مسمومیت می‌شد.
تبلیغ محصولات زیبایی آرسنیک‌دار در سال ۱۸۹۶ میلادی/ ۱۲۷۵ شمسی (منبع: flickr.com)
کاربرد دیگرِ آرسنیک در قرن نوزدهم میلادی رنگسازی بود. با استفاده از ترکیبات آرسنیک با گوگرد یا مس، رنگ‌های درخشانِ قرمز، سبز و زرد می‌ساختند و برای تزیین و رنگ‌آمیزی وسایل مختلف به كار می‌بردند. رنگ سبز پاریسی (كه به سبز زمردی هم معروف است) در آن زمان مُدِ روز بود و در رنگ کردن کاغذ دیواری‌های پر نقش و نگار استفاده می‌شد. اما مشکل این بود که در زمستان‌های مرطوبِ اروپا، سطح کاغذ دیواری‌ها که با خمیرهای ساخته‌شده از آرد و آب به دیوار چسبانده می‌شدند، به محیطی ایده‌آل برای رشد کپک‌های قارچی تبدیل می‌شد. تركیباتِ آرسنیک موجود در کاغذ دیواری برای بیشتر این كپك‌ها سمّی بود، اما برخی انواع کپک‌ها می‌توانستند این تركیبات را به گازِ سمّی تری‌متیل‌آرسین تبدیل کنند که از کاغذ وارد هوا می‌شد و ساکنان خانه آن را تنفس می‌کردند، در نتیجه به مرور زمان ناخوش می‌شدند و حتی برخی می‌مردند. شاید همین باعث شد مردم به این نتیجه برسند كه هوای مرطوب آدم را مریض می‌کند و باید به جاهای گرم و خشک برویم تا سرحال شویم، غافل از اینکه شاید کار کارِ کاغذ دیواری‌ها بوده است!
نقاشی مربوط به سال ۱۸۸۲ میلادی/ ۱۲۶۱ شمسی، اثر Henry Treffry Dunn (منبع: Wikimedia Commons)
شاه سم‌ها و سم شاهان
آرسنیک چه ویژگی‌ای داشت كه محبوبِ قاتلان شد؟ ترکیبات معدنیِ آرسنیک مثل آرسنیک تری‌اکسید (یا آرسنیکِ سفید) بی‌بو و بی‌مزه‌اند، با حرارت دادنِ سنگ معدنشان به‌راحتی به‌دست می‌آیند و در آب هم خیلی خوب حل می‌شوند! تشخیص مسمومیت با آرسنیک در دوران اوج استفاده‌اش دشوار بود و علائمش با مسمومیت غذایی اشتباه گرفته می‌شد، اما مقدار کمی از آن باعث تهوع و استفراغ شدید، فلج شدن و مرگ می‌شد، پس همه چیز داشت تا هم شاه سم‌ها بشود و هم سم شاهان! درباره مسمومیت با آرسنیک داستان‌های واقعی و تخیلی زیادی وجود دارد كه برخی از آنها به زمان امپراطوری روم هم برمی‌گردد. آرسنیك در کتاب‌های آگاتا کریستی حضور پررنگی برای مسموم کردن و قتل دارد. حتی گفته می‌شود کاغذ دیواری‌های سبز رنگ معروف در مرگ ناپلئون هم بی‌تأثیر نبوده است.
بیشتر شخصیت‌های داستان‌های آگاتا کریستی با آرسنیک کشته شده‌اند. (منبع تصویر: flickr.com)
درد یا درمان؟
عنصر آرسنیک که اسمش بی‌ارتباط به کلمه فارسی زرنیخ (نام یکی از کانی‌های آرسنیک‌دار) نیست (با الف و لام عربی‌اش کنید و دوباره بخوانید!) در طبیعت آنقدر فراوان است که تقریباً هیچ وقت برای خودِ آرسنیک سراغ معدن‌ها و استخراج سنگ معدن‌های آرسنیك‌دار نمی‌روند، چون به مقدار فراوان می‌شود از ضایعات بقیه فرایندهای استخراج و پالایش به دستش آورد. این عنصر با همه شهرتی که به‌عنوان سمّ دارد برای انسان‌ها فایده‌های زیادی داشته و دارد. ترکیبات آرسنیک برای ساختن مرگ موش و حشره‌کش (مثلاً برای حفاظت از چوب و الوار)، نیم‌رساناهای مورد استفاده در صنایع الکترونیک، گلوله تفنگ و همچنین در نمایش‌های آتش‌بازی کاربرد دارند.
تصویری از یک سنگ معدن با بلورهای آرسنیک (منبع: Wikimedia Commons)
تمام ترکیبات آرسنیک سمّی نیستند و این عنصر در برخی از ترکیباتش می‌تواند مفید یا حتی شفابخش باشد. در عصر ویکتوریا (دوره پادشاهی ملکه ویکتوریا در انگلستان، از سال ۱۸۳۷ تا ۱۹۰۱ میلادی، معادل با سال‌های ۱۲۱۵ تا ۱۲۸۰ شمسی)، پتاسیم آرسنیتِ حل‌شده در آب که محلول دکتر فاولر نامیده می‌شد، به‌عنوان یک اِکسیر شفابخش متداول بود و برای درمان بسیاری از بیماری‌های مزمن تجویز می‌شد. از طرفی در غذاهای دریایی مثل میگو و صدف مقدار زیادی آرسنیک به‌شکل ترکیبات آلی آرسنیک‌دار وجود دارد که برای سلامتی ضرری ندارند و از نظر خیلی‌ها بسیار هم خوشمزه‌‌اند. این نوع ترکیبات در گذشته در غذای مرغ‌ها هم استفاده می‌شد تا ضمن جلوگیری از بیماری، به افزایش وزن آنها کمک کند. حتی برخی متخصصان علوم تغذیه می‌گویند ممکن است وجود خود عنصر آرسنیک هم به مقدار بسیار بسیار کم در رژیم غذایی ما ضروری باشد؛ هر چند که فراتر از این مقدار، آرسنیک سمّی و حتی مشکوک به سرطان‌زایی است. آرسنیک با ورود به بدن انسان به اتم‌های موجود در موها متصل می‌شود و به‌همین دلیل بررسی نمونه‌ی مو می‌تواند مشخص کند که شخص با آرسنیک مسموم شده است.
