فسفر: کیمیا یا شیطان؟

زمانی بسیار قبل‌تر از اینکه عنصر فسفر وارد دنیای علم شیمی شود، فسفر نامی بود که در زبان‌های یونانی‌ و لاتین به جرمی آسمانی داده بودند. این جرم آسمانی را ستاره صبح (در زبان لاتین Phosphorus) می‌نامیدند و آن را آورنده‌ی نورِ صبحگاهی می‌دانستند. امروزه می‌دانیم که آنچه ستاره صبح نامیده می‌شد همان سیاره زهره (یا ناهید) است. این سیاره که پس از عطارد نزدیک‌ترین سیاره به خورشید است وقتی در پرنورترین حالتش باشد بعد از خورشید و ماه درخشان‌ترین جسمی است که در آسمان دیده می‌شود. این سیاره را مانند دیگر سیاره‌هایی که از زمین به خورشید نزدیکترند در آسمان نزدیک به خورشید می‌بینیم، یا بعد از غروب یا قبل از طلوع خورشید. زمانی که زهره پیش از طلوع دیده می‌شود درخشش این سیاره در آسمان نشانه‌ی نزدیک شدن صبح است و به همین دلیل آن را آورنده‌ی نور خورشید می‌دانستند.

با این پیشینه‌ای که کلمه فسفر در بین مردم داشت، بی‌علت نبود که وقتی کیمیاگری آلمانی به نام هنیگ برند (Hennig Brand) در سال ۱۶۶۹ میلادی/ ۱۰۴۸ شمسی به‌طور اتفاقی عنصری کشف کرد که در تاریکی می‌درخشید، نام آن را فسفر گذاشت. فسفر از نظر زمان کشف یکی از اولین عنصرهایی است که نام کاشفِ آن می‌دانیم و جالب است که نام او، یعنی brand در زبان آلمانی به معنی آتش است. پیش از فسفر بشر عنصرهای دیگری را هم می‌شناخته، اما مانند بسیاری از دستاوردهای علمی در طول تاریخ، نمی‌دانیم چه کسی آنها را کشف کرده است: عنصرهایی مثل کربن، گوگرد، آهن، قلع، سرب، مس، نقره، طلا و ….

سودای تبدیل ادرار به طلا

گرچه درباره ستاره صبح (یا همان فسفر) شعرهای زیادی سروده شده و مورد توجه هنرمندانی با روحیه لطیف بوده، کشف این عنصر با استفاده از ماده اولیه‎ای انجام شد که به هیچ وجه لطافت ندارد! برند بر این عقیده بود که باید ارتباطی مقدس بین طلایی که در جستجویش بود و یک مایع طلایی‌رنگِ در دسترس، یعنی ادرار انسان، وجود داشته باشد! برند مقدار بسیار زیادی ادرار را روزها و روزها حرارت داد و طی فرایندی که جزییاتش تا سال‌ها برای کسی روشن نبود در نهایت به ماده سفید براقی رسید که وقتی در معرض هوا قرار می‌گرفت می‌درخشید. برای او شگفت‌آور بود که این درخشش بدون حضور گرما هم اتفاق می‌افتد و گویی خصوصیت ذاتی این ماده‌ی مرموز است.

این کشف برند را بسیار هیجان‌زده کرده بود و فکر می‌کرد شاید بالاخره به کیمیا دست یافته است، اما تلاش‌هایی که طی سالهای بعد برای رسیدن به طلا انجام داد بی‌نتیجه ماند. البته وقتی پولش تمام شد کشفش را به دیگران فروخت و دست کم با این کار خودش و بقیه را به ثروتی رساند.