تاریخ انتشار: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰
در سال ۱۹۷۷ میلادی (۱۳۵۶ شمسی) پدر و پسری به نام لوئیس و والتر آلوارز (Luis and Walter Alvarez)، اولی فیزیکدان و دومی زمینشناس، در ایتالیا مشغول مطالعهی رسوبات آهکی مربوط به محدودهی زمانی انقراض دایناسورها (حدود شصت و پنج میلیون سال قبل) بودند. لایههای آهک به نظر یکنواخت میرسید، اما لایهی بسیار نازکی از خاک رس قرمز هم بین رسوباتِ مربوط به زمان انقراض دایناسورها وجود داشت. عجیب آنکه در این لایهی خاک رس، مقدار عنصر ایریدیم تقریباً ششصد برابرِ مقدار عادیِ آن در سنگهای کرهی زمین بود. از آنجا که ایریدم عنصری آهندوست است، بیشترین مقدار ایریدیم در هستهی مذاب آهنیِ کره زمین جمع شده است، نه در پوستهی زمین؛ بنابراین ایریدمی که در پوستهی زمین دیده میشود مربوط به شهابسنگها، سیارکها و دنبالهدارهایی است که به زمین برخورد کردهاند.
پارک ملی Badlands در ایالت داکوتای جنوبی، امریکا، یکی از محلهایی است که لایه رسوبی ایریدیمدار در سنگهای آن پیدا شده است.
اجرام آسمانیِ منظومه شمسی مثل ماه، حفرهها یا دهانههایی بر سطحشان دارند که مربوط به بمبارانهای بسیار قدیمی با اجسام فضایی است. نامعقول نیست تصور کنیم برای زمین هم چنین بمبارانهایی اتفاق افتاده باشد. آلوارزها فکر کردند اگر شصت و پنج میلیون سال قبل، جسم عظیمی با ابعادِ یک کلانشهر به کرهی زمین برخورد کرده باشد، احتمالاً لایهای از غبارِ پر از ایریدیم را روی سطح زمین پاشیده است. احتمالاً این ابرِ غبار جلوی نور خورشید را گرفته و زندگیِ گیاهی را از بین برده است. همین اتفاق میتواند در آن دوره زمانی نه تنها دایناسورها که بیش از نود درصدِ همهی موجودات زندهی زمین را از بین برده باشد. در ابتدا بسیاری از دانشمندان این فرضیه را تأیید نمیکردند، اما آلوارزها با تلاش زیاد روشن کردند که این لایهی ایریدم در تمام کرهی زمین وجود دارد و به این ترتیب این احتمال رد شد که این لایهی ایریدیمدار مربوط به رسیدن باقیماندههای یک ابرنواختر به یک نقطه از زمین باشد. وقتی که زمینشناسانِ دیگر (که برای یک شرکت نفتی کار میکردند) دهانهای به عرض بیش از ۱۶۰ کیلومتر و عمق بیست کیلومتر در مکزیک پیدا کردند که شصت و پنج میلیون سال عمر داشت، فرضیه انقراض با سیارکِ ایریدیمدار عملاً تأیید شد.
نام ایریدیم را از «ایریس»، الههی رنگینکمان در اسطورههای یونان، گرفتهاند.
ایریدیم: رنگارنگ و مقاوم
ایریدیم فلزی سخت و مقاوم، با چگالی و نقطه ذوب بسیار بالا است. نمکهای ایریدیم بسیار رنگارنگاند و به همین دلیل نام این عنصر را از «ایریس» گرفتهاند که در اسطورههای یونان، الههی رنگینکمان است.
ایریدیم مقاومترین مادهی شناختهشده در برابر خوردگی است. از این فلز در آلیاژهای ویژه استفاده میشود، از جمله در آلیاژی با اُسمیم که برای ساختن نوک خودنویس و بلبرینگ قطبنما کاربرد دارد. برای ساختن میلهی استاندارد متر، که در فاصلهی سالهای ۱۸۸۹ تا ۱۹۶۰ میلادی (۱۲۶۸ تا ۱۳۳۹ شمسی) بهعنوان واحد استاندارد طول بهکار میرفت، آلیاژی شامل نود درصد پلاتین و ده درصد ایریدیم به کار رفته بود. از ایریدیم برای ساخت اتصالات الکتریکی در شمع موتور خودرو نیز استفاده میشود، زیرا نقطه ذوب بالا و واکنشپذیری کمی دارد.