توضیحاتی کوتاه برای اصطلاح‌های تخصصی در متن‌های «هم‌نشینی با علم»

hydrophilic

ماده‌ای که تمایل دارد با آب مخلوط، در آن حل یا با آن تَر شود.

hydrophobic

ماده‌ای که با آب مخلوط نمی‌شود یا آب را دفع می‌کند.

alloy

ماده‌ای فلزی که ترکیب دو یا چند عنصر ساخته می‌شود. اجزای آلیاژ معمولاً فلزند اما در برخی آلیاژها مثل فولاد عنصرِ غیرفلزیِ کربن هم وجود دارد.

amino acid

مولکولی که از ترکیب شدن انواع مختلف آن پروتئین‌ها تشکیل می‌شود. پروتئین‌های پلیمرهایی طبیعی‌اند و مونومرهای سازنده‌ی پروتئین‌ها اسیدهای آمینه‌اند.

antibody

نوعی پروتئین که سیستم ایمنی بدن در پاسخ به حضور مواد خارجی (آنتی‌ژن‌ها) تولید می‌کند تا با شناسایی و متصل شدن به آنتی‌ژن‌ها آنها را نشانه‌گذاری و با کمک دیگر اجزای سیستم ایمنی از بدن حذف کند.

antigen

ماده‌ای سمّی یا بیگانه برای بدن که در بدن پاسخ ایمنی برمی‌انگیزد، یعنی باعث می‌شود سیستم ایمنی برای مقابله با آن آنتی‌بادی تولید کند.

supernova

هر نوع از ستاره‌هایی که به شدت منفجر می‌شوند و درخشندگی آن‌ها پس از انفجار ناگهان میلیون‌ها برابر می‌شود.

Cirrus clouds

ابرهای نازک که در ارتفاع بالا (۵ تا ۱۳ کلیومتری از سطح زمین) در آسمان تشکیل می‌شود.

greenhouse effect

به گرم شدن سطح زمین و پایین‌ترین لایه‌ی جو می‌گویند که مولکول‌های آب و متان و کربن‌دی اکسید و گازهایی دیگر در هوا ایجاد می‌‌کنند.

space station

ماهواره‌ی بزرگی که برای فعالیت‌های طولانی مدت انسان در فضا ساخته می‌شود.

osmosis

عبور خودبه‌خودی آب یا حلال‌های دیگر از غشاء نیمه‌تراوا را گویند.

electrolyte

یون‌هایی مانند سدیم، پتاسیم یا فسفات که در بخش‌های مختلف بدن موجودات زنده (مثل سلول‌ها، خون و …) وجود دارند و بسیاری از فعالیت‌های بدن را تنظیم می‌کنند.

electromagnetism

تولید جریان الکتریکی با میدان مغناطیسی یا تولید میدان مغناطیسی با جریان الکتریکی

immiscible

مایعاتی که نمی‌توانند با هم مخلوط شوند و ماده‌ای همگن تشکیل دهند.

electromagnetic waves

امواجی که ازنوسانات میدان‌های الکتریکی و مغناطیسی به وجود می‌آیند مانند امواج رادیویی، فروسرخ، فرابنفش.

emulsifier

ماده‌ای که به تشکیل و پایدار ماندن امولسیون کمک می‌کند، یعنی از جدا شدن اجزای آن جلوگیری می‌کند.

emulsion

مخلوط مایعی که در آن قطره‌های بسیار ریز یک مایع در مایعی دیگر پراکنده است. چنین مایعاتی در حالت عادی با هم مخلوط نمی‌شوند (امتزاج‌ناپذیرند) و برای تشکیل آنها معمولاً روش‌های خاصی مثل به هم زدن شدید یا استفاده از امولسیفایرها لازم است.

parasite

موجود زنده‌ای که در در داخل یا روی بدن موجود زنده‌ای دیگر (میزبان) زندگی می‌کند و مواد غذایی مورد نیاز برای رشد یا تکثیرش را از آن می‌گیرد. در اغلب موارد میزبان به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از این هم‌زیستی آسیب می‌بیند.

lever

وسیله‌ای که از میله‌ای و تکیه‌گاهی تشکیل شده است و برای تقویت نیروی فیزیکی برای بلند کردن جسمی یا به کار می‌رود.

isotope

هر یک از دو یا چند شکلِ مختلفِ یک عنصر که در هسته‌ی اتم‌هایشان تعداد پروتون‌ها مساوی ولی تعداد نوترون‌ها مختلف است.

international space station

ایستگاه فضایی‌ای که در مداری به دور زمین می‌گردد و به سازمان‌های فضایی ایالات متحده‌ی آمریکا، روسیه، کشورهایی از اروپا، ژاپن، برزیل و کانادا تعلق دارد.

wind catcher – Bādgir

سازه‌ای سنتی در معماری ایران است که برای جابه‌جایی و خنک‌کردن خود به خودی‌ هوای داخل ساختمان با بهره‌گیری از وزش باد و تغییر دمای هوا به کار می‌رود.

electric charge

خاصیتی از ذرات که تحت تأثیر میدان‌های الکتریکی و مغناطیسی قرار می‌گیرد و ذرات بنیادی حامل آن هستند.

total internal reflection

به بازتاب کامل پرتوی نور در یک محیط مانند آب یا شیشه می‌گویند. این بازتاب از سطح جداکننده‌ی آن محیط از بیرون رخ می‌دهد.

frequency

تعداد تکرارهای یک رویداد تکرارشونده که در واحد زمانی مشخصی روی می‌دهد.

crystal

هر ماده‌ی جامدی که اتم‌های تشکیل‌دهنده‌اش با طرح مشخصی چیده شده‌اند و نظم سطح آنها تقارن درونی آنها را نشان می‌دهد.

weightlessness

به شرایطی می‌گویند که نیروی وزن تقریباً صفر است. این حالت هم‌چنین هنگام سقوط آزاد حس می‌شود. در این حالت نیروی وزن با نیروی لختی خنثی می‌شود.

immune response

واکنشِ بدن موجودات زنده به موادی که برای بدن بیگانه و مضر تشخیص داده می‌شوند.

adaptive immune response

نوعی پاسخ ایمنی که فقط در مهره‌داران وجود دارد و در آن سیستم ایمنی به هر عامل مهاجم یا بیماری‌زا پاسخی اختصاصی می‌دهد.

innate immune response

محافظتِ غیراختصاصیِ سیستم ایمنی، شامل سدهای فیزیکی (مثل پوست)، سدهای شیمیایی (مثل پروتئین‌های ضدمیکروبی) و سلول‌هایی (مثل انواعی از گلبول‌های سفید) که به مولکول‌های بیگانه یا سلول‌های آلوده‌ی بدن حمله می‌کنند.

platelet

اجزای بی‌رنگ و بدون هسته‌ای در خون که در لخته شدن خون نقش مهمی دارند. پلاکت فقط در خون پستانداران وجود دارد.

polymer

ماده‌ای طبیعی یا مصنوعی که مولکول‌های بسیار بزرگِ آن از اتصال تعداد زیادی از واحدهای شیمیایی ساده‌تر به نام مونومرها ساخته شده‌اند.

infrared radiation

بخشی از طیف موج الکترومغناطیس که از طول‌موج‌های بلند نور مریی (قرمز) شروع می شود و تا بخش ریز‌موج طیف گسترده است.

organic compounds

دسته‌ی بزرگی از مواد شیمیایی که در مولکول‌های آنها یک یا چند اتم کربن به اتم‌هایی از عنصرهای دیگر (معمولاً هیدروژن، اکسیژن و نیتروژن) متصل شده است.

inorganic compounds

موادی که در آن دو یا چند عنصر شیمیایی (معمولاً عنصرهایی به غیر از کربن) با نسبت‌هایی که تقریباً همیشه ثابت است، با هم ترکیب شده‌اند.

density

میزان جرم در واحد حجم از هر ماده را گویند.

نام نخستین لفظ از هشت لفظی که عرب‌ها در گذشته برای به خاطر سپردن ۲۸ حرف بی‌صدای الفبای خود به کار می‌بردند. عرب‌ها مانند یونانی‌ها و عبری‌ها و آرامی‌ها برای هر یک از حرف‌های ترتیب ابجدی الفبا ارزش عددی تعیین کرده بودند و هر حرف نماینده‌ی عددی بود و آن حرف را در حساب کردن به کار می‌بردند. اخترشناسان و ریاضی‌دانان کشورهای اسلامی سال‌ها در کار خود این حروف را به کار می‌بردند.

vacuum

فضایی که کاملا خالی از هر ماده‌ای باشد حتی خالی از هوا یا هر گازی.

cluster of galaxies

مجموعه‌ای از صدها تا ده‌ها هزار کهکشان که با گرانش به هم مقید شده‌اند.

amphiphilic

ماده‌ای که مولکول‌های آن جزیی محلول در آب دارند که به یک زنجیر بلند هیدروکربنیِ نامحلول در آب متصل شده است.

charged particles

ذراتی که بار الکتریکی دارند.

observatory

ساختاری که دارای تلسکوپ یا ابزار رصدی دیگر باشد که با آن‌ها اجرام آسمانی رصد می‌شوند. در گذشته فقط روی زمین ساخته می‌شدند و امروزه رصدخانه‌ها در فضا نیز قرار می‌گیرند.

synthetic dye

رنگی که در صنایع پتروشیمی و با استفاده از مواد اولیه‌ی نفتی ساخته می‌شود.

مجموعه کتاب‌هایی در نجوم قدیم که شامل جدول‌های عددی، روش‌های نجومی محاسباتی و داده‌های ریاضی و احکام نجومی بوده است.

biodegradable

ماده یا جسمی که باکتری‌ها یا دیگر موجودات زنده‌ی میکروسکوپی بتوانند آن را تجزیه کنند.

light year

مسافتی که نور در خلأ در طول یک سال طی می‌کند.

variable star

هر ستاره‌ای که شدت نور آن به مقدار قابل ملاحظه‌ای تغییر می‌کند، این تغییرات ممکن است متناوب یا شبه‌منظم یا کاملا بی‌نظم باشد.

polar star

جُدَی یا ستاره‌ی آلفای صورت فلکی خرس کوچک، این ستاره در حال حاضر در راستای محور چخش زمین است و ستاره‌ی قطبی نامیده می‌شود.

nebulae

انواع ابرهای نازکی از گاز و غبار که در محیط‌های میان‌ستاره‌ای وجود دارند.

immune system

شبکه پیچیده‌ای از سلول‌ها، بافت‌ها، اندام‌ها و مولکول‌های مختلف در بدن که برای مبارزه با عفونت‌ها و بیماری‌ها به بدن کمک می‌کند.

light refraction

پرتوهای نور وقتی از یک محیط شفاف وارد محیط شفاف دیگر می‌شوند از مسیر خود منحرف می‌شوند، این پدیده را شکست نور می‌گویند.

wavelength

فاصله‌ی بین دو قله یا دو دره‌ی پیاپی یک موج را گویند.

mass number

تعداد کل پروتون‌ها و نوترون‌ها در هسته‌ی یک اتم. عدد جرمی معمولاً برای متمایز کردن ایزوتوپ‌های یک عنصر ذکر می‌شود.

semipermeable membrane

غشایی که کاملا تراوا نیست و حلال از آن عبور می‌کند ولی ماده‌ی محلول نمی‌تواند از آن عبور ‌کند.

concentration

مقدار ماده‌ای که در حجمی مشخص از فضا وجود دارد.

air pressure

نیرویی که ستونی از جو بر واحد سطح زیر آن وارد می‌‌کند.

cupellation

فرایند تصفیه (یا جدا کردنِ) طلا یا نقره از ناخالصی‌ها که با ذوب کردنِ فلز ناخالص و سپس دمیدنِ جریان هوای داغ در کوره‎های مخصوص انجام می‌شود. با این روش ناخالصی‌هایی مثل فلزاتِ سرب، مس، قلع و … با اکسیژن هوا ترکیب و از طلا یا نقره جدا می‌شود.

chromosome

اجزای میکروسکوپی، کلاف‌مانند و فشرده در سلول‌ها که اطلاعات وراثتی را به شکل ژن‌ها در خود ذخیره می‌کند.

surface tension

خاصیت سطح یک مایع است که به دلیل پیوستگی مولکول‌های آن مایع به‌وجود می‌آید و در برابر نیرویی که از بیرون بر سطح مایع اعمال شود مقاومت می‌کند.

greenhouse gas

هر گازی که نور فروسرخ (و کل گرما) که از سطح زمین تابیده شده را جذب کند و به سطح زمین برگرداند و در نتیجه در ایجاد پدیده‌ی اثر گلخانه‌ای مؤثر باشد.

endothermic

واکنش یا فرایندی که با جذب گرما همراه باشد یا برای رخ دادن نیاز به جذب گرما داشته باشد.

global warming

گرم شدن بلندمدت آب و هوای زمین را می‌گویند که از دوره‌ی پیشاصنعتی در قرن نوزدهم میلادی مشاهده شده است و به دلیل فعالیت‌های انسانی و سوختن سوخت‌های فسیلی به‌وجود آمده است. فعالیت‌هایی که منجر به افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای و در نتیجه به دام افتادن گرما شده است.

white blood cell

نوعی سلول خونی که هموگلوبین ندارد، هسته دارد، می‌تواند در بدن حرکت کند و به روش‌های مختلف در برابر عفونت و بیماری از بدن محافظت می‌کند.

red blood cell

نوعی سلول خونی که هسته ندارد و معمولاً شبیه به قرص و هر دو طرف آن گود است. در گلبول قرمز مولکول‌های هموگلوبین وجود دارد که به خون رنگ قرمز می‌دهند.

lymphocyte

انواع خاصی از گلبول‌های سفید که در سیستم ایمنی نقش مهمی بازی می‌کنند و باعث می‌شوند بدن بتواند در برابر میکروب‌ها و مواد خارجی پاسخ ایمنی تطبیقی (اختصاصی) نشان بدهد.

capillary tube

لوله‌ای که قطر داخلی آن بسیار کم باشد.

pH scale

معیاری کمّی از خاصیت اسیدی یا بازی (قلیایی) محلول‌های مایع. در این مقیاس، عدد ۷ نشان‌دهنده محلولی است که خاصیت اسیدی یا بازی ندارد (محلول خنثی)، اعداد کوچک‌تر از ۷ مربوط به محلول‌های اسیدی و اعداد بزرگ‌تر از ۷ مربوط به محلول‌های بازی‌اند. این مقایس لگاریتمی است، یعنی بین صفر و ۷ به‌ازای هر واحد کاهشِ pH، خاصیت اسیدی ده برابر بیشتر می‌شود و بین ۷ تا ۱۴ به‌ازای هر واحد افزایشِ pH خاصیت بازی تا ده برابر بالا می‌رود.

prism

در نورشناسی قطعه‌ای از جنس شیشه یا ماده‌ای شفاف با زاویه‌هایی دقیق و سطحی صاف است که برای شناخت و شکست نور به کار می‌رود.

monomer

مولکولی از هر یک از دسته‌های ترکیبات شیمایی (اغلب ترکیبات آلی) که می‌تواند با مولکول‌های دیگر (مشابه یا متفاوت با خودش) واکنش کند و مولکول‌های بسیار بزرگ یا همان پلیمرها را بسازد. هر مونومر می‌تواند دست کم با دو مولکول مونومر دیگر پیوند شیمایی تشکیل دهد.

capillarity

بالا رفتن، پایین آمدن (یا به‌طور کلی عبورِ) یک مایع در گذرگاهی باریک (مثل لوله‌ای با قطر بسیار کم).

magnetic field

میدان برداری‌ای که در اطراف آهن‌رباها، مواد مغناطیسی، جریان الکتریکی یا تغییر در میدان الکتریکی وجود دارد، در میدان مغناطیسی نیروهای مغناطیسی اثر می‌کنند.

microorganism

موجود زنده با اندازه بسیار ریز (میکروسکوپی)، مانند باکتری، ویروس و قارچ.

nanoparticles

ذرات بسیار کوچک و میکروسکوپی که اندازه آنها در محدوده‌ی یک تا صد نانومتر است (هر نانومتر برابر با یک میلیاردمِ متر است.)

nanometer

برابر با یک میلیاردیومِ متر است.

colloidal silver

فراورده‌ای شامل مخلوطی از یون‌های نقره و ذرات بسیار کوچک (نانوذرات) نقره که در یک مایع شناورند.

force

(در فیزیک) به هر کنشی می‌گویند که با کشیدن یا هل دادن، حرکت جسمی یا خود آن جسم را تغییر بدهد.

half-life

زمانی که طول می‌کشد تا هر کمیتِ در حال تغییری (مثل غلظت یک ماده در بدن یا تعداد اتم‌‌های یک عنصر پرتوزا) نصف شود.

nuclear fusion

فرایندی است که در آن با واکنش‌های هسته‌ای عناصر سبک، عناصر سنگین‌تر را می‌سازند.

hemocyanin

پروتئینی مس‌دار که در خون بندپایان و نرم‌تنان انتقال اکسیژن را انجام می‌دهد.

hemoglobin

پروتئینی آهن‌دار که در خون بسیاری از جانوران وجود دارد و اکسیژن را به بافت‌ها می‌رساند. در بدن مهره‌داران هموگلوبین در گلبول‌های قرمز خون وجود دارد.

virion

شکلِ کامل اما غیرفعالِ یک ویروس در خارج از سلول میزبان که شامل DNA یا RNA همراه با پوششی پروتئینی است.

ion

یک اتم (یا گروهی از اتم‌ها) که با گرفتن (یک یا چند) الکترون بار الکتریکیِ منفی یا با از دست دادن (یک یا چند) الکترون بار الکتریکیِ مثبت پیدا کرده باشد.

effective dose

مقداری از دارو که باید در هر نوبت استفاده شود تا تأثیر درمانی داشته باشد.

metabolism

مجموعه‌ای از واکنش‌های شیمیایی که درون هر یک از سلول‌های یک موجود زنده رخ می‌دهد و انرژی لازم برای فعالیت‌های مهم و حیاتی بدن را تولید می‌کند.

Yakhchal

بناهایی هستند که در گذشته برای تولید یخ در سرمای زمستان و انبار کردن‌ آن‌ها برای استفاده در تابستان ساخته می‌شده است.

kCal

واحدی برای اندازه‌گیری انرژی یا گرما.

specific heat capacity

مقدار گرمای لازم برای اینکه دمای یک کیلوگرم از یک ماده را یک درجه‌ی سانتیگراد بالا ببریم.

latent heat of evaporation

انرژی‌ای که یک ماده جذب می‌کند یا آزاد می‌کند تا ازحالت مایع به گاز یا برعکس از حالت گاز به مایع تبدیل شود، بدون اینکه دمای آن تغییر کند.

porosity

نسبت حجمِ فضاهای خالیِ موجود در یک جسم به حجمِ کلی آن جسم.